گام نهم

متفکران و نظریه پردازان عرصه صنعت در نیمه نخست قرن نوزدهم چه کسانی بودند ؟

جیمز وات ، نامی آشناست که بیشتر از او در درس های فیزیک و مکانیک شنیده ایم ؛ اما جالب است بدانیم که وی در اوائل قرن نوزدهم نظریاتی ارزشمند در باب روش های استاندارد عملیاتی ، متد های کار ، طرح ریزی ، دستمزد ، زمان های استاندارد ، اطلاعات استاندارد ، بیمه کارکنان و موارد کاربرد بازرسی و حسابداری بیان نموده است . لیستی طویل و موضوعاتی پراهمیت هستند ، چنین فکر نمی کنید ؟!

رابرت اون ، نظریه پرداز دیگری بود که احتیاج به استفاده و کاربری عملیات کارگزینی را صراحتا بیان نمود و مسئولیت آموزش کارگران را بر عهده مدیریت نهاد ؛ وی همچنین برای کارگران ، خانه و امکانات معیشتی مناسب درنظر گرفت.

جیمز میل ، در دهه 20 حرکات انسانی را تجزیه ، تحلیل و تلفیق نمود.

چار بیچ متفکر دیگری بود که در دهه 30 روشهای علمی انجام کار را مورد تایید قرارداد ؛ تشریح مختصات شغل را تاکید نمود و در موضوعاتی چون تقسیم کار ، مطالعه حرکت ، زمان حسابداری قیمت تمام شده و نیز عوامل موثر بر کارایی کارکنان ، نظریاتی ارزشمند بیان نمود.

جیمز استوارت میل ، این بار در دهه ، 50 مباحثی در باب حوزه نظارت ، وحدت فرماندهی ، نظارت کاری و اداری ، تقسیم کار و نیز حقوق و دستمزد ارائه نمود .

هنری یور ، در همان زمان ( دهه  50 ) درمورد اصول سازمان ، ارتباطات و اطلاعات مورد استفاده در سازمان نظریاتی ارائه داد .

در گام دهم ، پیشگامان نیمه دوم قرن نوزدهم را به بررسی خواهیم نشست  .

گام هشتم

نخستین پیشگامان شکل گیری مهندسی صنایع چه کسانی بودهاند ؟

با ظهور انقلاب صنعتی و پیشرفت چشمگیر دانش تکنولوژیکی بشر در قیاس با گذشته ، به تدریج مفاهیم نوینی در باب مدیریت و صنعت گشوده شد ؛ اگر چه در آن زمان هنوز مهندسی صنایع به زبان امروزین آن وجود نداشت اما ارائه دهندگان این نظریات را آغازین پژوهشگران علم مهندسی صنایع به شمار میآوریم . بی تردید پروسه تکامل مهندسی صنایع تا مرز کنونی آن مرهون تمامی این تلاشها و تفکرات است . با هم به معرفی بزرگان اندیشه در قرون پیشین می پردازیم ؛ این روند را با متفکرین قرن هجدهم آغاز مینماییم :

آدام اسمیت ، بی تردید نامی آشنا در عرصه علم و دانش بشریست . وی در دورانی مقارن با انقلاب صنعتی (نیمه دوم قرن هجدهم ) فوائد تخصصی کردن کارها برای کارگران کارخانه را مورد توجه قرارداده و درباره مفاهیم  نظارت و محاسبات بازده سرمایه ، نظریاتی ارزشمند ارائه نمود . آدام اسمیت که از وی به عنوان مبتکر تقسیم کار یاد می شود یکی از پیشگامان ارزشمند پیشرفت دانش و آگاهی بوده است .

توماس جفرسون نیز در اواخر قرن هجدهم در طی تحقیقات خود ، توجه متخصصین را به قسمت های قابل تعویض سازمان جلب نمود .

الی ویتنی نیز نظریه پرداز دیگری بود که در سالهای پایانی دهه 1790 میلادی نظریاتی ارزشمند در ارتباط با کنترل کیفیت ، مدیریت و نیز حسابداری قیمت تمام شده ارائه نمود .

باید اذعان نمود که بی شک این سه تن تنها نمونه ای هستند از تمامی آنانی که آشکارا و نهان برای روند صعودی دانش مهندسی و بویژه مهندسی صنایع در قرن هجدهم کوشیده اند و نتیجه این تلاشها امروزه در اختیار ما قرار گرفته است ؛ برماست که راه آنان را در جهت نیل به تکامل حقیقی و همه جانبه انسانی ادامه دهیم .
در گام آتی با هم بزرگان تفکر صنعتی در قرن نوزدهم را خواهیم شناخت .

جامایکا :

قبل از آنکه از رودخانه عبور کنی ، به تمساح نگو " دهن گنده "

تفسیر : تا وقتی به کسی نیاز داری ، او را تحمل کن و با او مدارا کن.

هاییتی :

اگر میخواهی جوجه هایت سر از تخم بیرون آورند ، خودت روی تخم مرغ ها بخواب .

تفسیر : اگر به دنبال آن هستی که کارت را به بهترین شکل انجام دهی آن را به شخص دیگری غیر از خودت مسپار.

لاتین :

یک خرگوش احمق ، برای لانه ی خود سه ورودی تعبیه می کند.

تفسیر : اگر خواهان امنیت هستی ، عقل حکم می کند که راه دخالت دیگران را در امور خودت بر آن ها ببندی.

آفریقا :

هر سوسک از دید مادرش به زیبایی غزال است.

تفسیر : به قول شاعر ، اگر در دیده ی مجنون نشینی ، به غیر از خوبی لیلی نبینی.

روسی :

بشکه خالی بلند ترین صدا را ایجاد می کند.

تفسیر :  هیاهو و ادعای زیاد نشان از تهی بودت دارد.

ژاپنی :

اگر می خواهی جای رئیس ات بنشینی پس هلش بده بره بالا.

تفسیر : برای پیشرفت زیر آب کسی رو نزن.

اسپانیا :

برای پختن یک املت خوشمزه ، حداقل باید یک تخم مرغ شکست.

تفسیر : بدون صرف هزینه به نتیجه مطلوب  دست نخواهی یافت .

روسی :

هر که چاقوی بزرگی در دست دارد ، وما آشپز ماهری نیست .

تفسیر : دسترسی به امکانات مطلوب ضامن موفقیت نیست.

گام هفتم
پیشتازان تقسیم کار چه کسانی بودند ؟
همزمان با افزایش حجم تولید ، مساله تقسیم کار مطرح شد تا کارها تخصصی تر شده و بتوان کارگران را به کارهای متفاوتی واداشت . عموما تصور میشود روش های تقسیم کار ، در قرن بیستم و با تئوری های مدیریت علمی شکل گرفتند اما باید دانست که با شروع انقلاب صنعتی و تکاملش ، اینگونه روش ها نیز توسط بزرگانی چون آدام اسمیت به تدریج ابداع گردیدند اما از آنجا که کمیت محصولات در سطح پایینی بود ، تاثیر این متدها نیز چشمگیر نبود .
کریستوفر پولهم ، مخترع سوئدی را میتوان نخستین به کارگیرنده روشهای تقسیم کار به شمار آورد ؛ از جمله اقدامات وی ساخت ماشین های سکه زنی برای جرج اول پادشاه بریتانیا بود .
کریستوفر پولهم از طرفداران سرسخت استفاده از نیروی بخار بود ؛ او میکوشید تا در کلیه مراکز صنعتی نیروی بخار را جانشین نیروی انسانی کارگران سازند و خود در سال 1700 کارخانه ای برای ساخت ماشینآلات بخاری ساخت که با نیروی بخار کار میکرد . اما کسی که برای اولین بار به اصل تقسیم کار در دنیای جدید تولید ، صورتی گسترده و نظام یافته داد ، هنری فورد صنعت پیشه آمریکایی بود . فورد نخستین اتوموبیل خود را در سال 93ساخت که دارای دو سیلندر بود و پس از آنکه خودش آن را 1600 کیلومتر راند ، به بهای دویست دلار فروخت و متعاقبا در سال 99یک شرکت برای ساخت اتوموبیلی که خرج آن را خود تهیه کرده بود ، تاسیس نمود . نظر اصلی فورد ، ساخت نوعی اتوموبیل ارزان برای استفاده عموم بود و قصد داشت تا با بالابردن محصول کارخانه ، قیمت تمام شده محصول نهایی ارزان گردد ؛ بدین منظور وی دستور داد به جای آنکه کارگران به سراغ قسمت های مختلف اتوموبیل بروند و آنها را بر روی یکدیگر سوار کنند ، بر جای خود متوقف بمانند ؛ مطابق منظور فورد ، اجزای اساسی اتوموبیل که در انبارهای مخصوص گردآوری شده بودند ، در خطوط فرعی - که هر یک از آنها به سوار کردن یکی از واحدهای سازای اتوموبیل ( نظیر شاسی ، موتور و . ) تخصیص داده شده بود - به راه می افتادند و جملگی این خطوط به خط اصلی سوار کردن اتوموبیل منتهی میشدند .
بعدها اصولی که فورد برای تولید کالا در حجم بالا به کار برده بود در سایر موسسات صنعتی نیز اعمال گردیدند . هنری فورد در عین حال طرح هایی برای سهیم کردن کارگران در سود کارخانه ها به مورد اجرا گذارد ، به نحوی که به عنوان نمونه در سال ،  1914معادل سی میلیون دلار سهم از آن کارگران شد . داستان تقسیم کار در صنعت ، با مطالعات فردریک تیلور در باب مدیریت علمی شکل آکادمیک گرفت و یکی از ارکان زمینه ساز شکل گیری مهندسی صنایع در سالها بعد گردید .
در گام بعدی از نخستین پیشگامان مهندسی صنایع به معنای امروزین آن سخن خواهیم گفت .
علاقه مند نیستید تا بدانید پروسه شکل گیری رشته مان را به چه کسانی مرهونیم ؟! .

گام ششم
انقلاب صنعتی را بیشتر بشناسیم !
در گام پیشین در بیان تاریخچه مهندسی به سرفصل جدیدی رسیده بودیم : انقلاب صنعتی !
براستی از انقلاب صنعتی به عنوان موج نوین پیشرفت تولید و صنعت چه میدانیم ؟!
در اواخر قرن هیجدهم فعالیت های صنعتی توسعه بسیاری یافت ؛ ظهور اختراعات جدید به خصوص در زمینه صنعت نساجی همانند ماشین های ریسندگی ، دستگاه نخ تابی و دستگاه بافندگی برقی در این زمینه حائز اهمیت بودند . از سوی دیگر ، استفاده از موتور بخار این امکان را برای کارخانه ها فراهم ساخت تا روش کهن بهره جستن از آب به عنوان نیرو را کنار بگذارند . در کنار این و با گسترش اختراعات و توسعه تکنولوژی ، امکان استفاده از ماشین به جای انسان فراهم آمد و کارگاه های کوچک و سنتی جای خود را به کارخانه های بزرگتر و پیشرفته تر دادند و تولید دستی و محدود به تولید انبوه تبدیل گردید . این تحولات به واسطه وسعتی که داشت انقلاب صنعتی نامیده شد . تحت شرایط جدید اداره کارخانه ها دیگر به صورت سنتی امکان پذیر نبود ؛ با گذشت زمان و توسعه کارخانه ها ، نیاز به روش های علمی جهت مدیریت این گونه واحدها افزایش یافت و بدین سان زمینه های لازم جهت شکل گیری و ظهور مهندسی صنایع فراهم آمد .
در کنار هم و از گذشته های دور به قرن حاضر نزدیک شده ایم ؛ داستان ما با تبلور مهندسی صنایع ادامه خواهد یافت ؛ در گام آتی پیشتازان تقسیم کار را خواهیم شناخت .

گام پنجم
مفهوم کار را چگونه تعریف نماییم ؟
کار ، حاصل جمع تمامی فعالیت های فیزیکی و فکری انسان در جهت تولید کالاها و خدمات موردنیاز وی میباشد . هنگامیکه این فعالیت با هدف دریافت دستمزد انجام گیرد باید آن را کار یا شغل با دستمزد عنوان نمود . کار انسان ابتدایی برای اطمینان از حفظ و بقای خود و مستم رویارویی وی با طبیعت بود . با گذشت زمان ، با انجام کارهای کشاورزی میان ارتباط مسقیم نتایج کار و رفع نیازهای فردی انسان فاصله افتاد که به علت روند تکامل اقتصادی روزبه روز غیر مستقیم تر از پیش میشد.

این ارتباط با تبلور نخستین نظام معامله پایاپای بود که منجر به پیشرفت اقتصاد پولی شد . به مرور با تقسیم کار و تخصصی کردن آن ، ارتباط مستقیم میان کار و نیازهای انسان فاصله افتاده و درک معنای نهایی کار از سوی او به صورت غیر مستقیم درآمده است .
در دوران باستان کار به معنای فعالیت پَستی بود که برای افرادی پایین تر از یک شهروند تحصیلکرده و اشرافی در نظر گرفته میشد . در یونان باستان طبقات اشرافی طراحان دقیق فعالیت هایی بودند که برتری خود را در انجام موفقیت آمیز آن در حوزه های نظامی و شهری به اثبات برسانند ؛ این فعالیت ها به معنای انجام کارهای فیزیکی نبود ، بلکه کار توسط برده ها یا عوام به انجام میرسید . عوام جزو شهروندان آزاد بودند با این وجود مجبور بودند برای امرار معاش خود کار کنند ؛ از این رو نمیتوانستند حتی بخشی از فعالیت های خود را صرف فعالیت های اجتماعی برتر همانند هنرآموزی یا تجارت کنند . بعدها ، تحت تاثیر تعالیم مسیحیت ، کار تعریف اجتماعی مثبت و ارزشمندی پیدا نمود .
در سفر پیدایش تورات آمده است که دنیا در شش روز کار دقیق و پرزحمت خلق گردید و انسان به عنوان مظهر خداوند خوانده شد تا نه تنها در کار خود ، بلکه در اعمال دیگر نیز ، در روز هفتم از خالق پیروی کند .
کار فیزیکی و فکری ، هر دو به عنوان فضیلت اخلاقی محسوب میشدند ؛ این واقعیت که بسیاری از جوامع اروپایی به عنوان جامعه کاری نامیده میشوند ، میتواند ثمره اصول اخلاقی کار در کلیسای پروتستان باشد که از پایان قرن پانزدهم به بعد ، صرفنظر از طبقات اجتماعی گسترش یافته است . بدین ترتیب ، مفاهیم ادیان الهی همچون اسلام کار را به عنوان برترین فعالیت ، مقدس و موجب نزدیکی انسان به خداوند میدانند .
 

گام چهارم
تاریخچه مهندسی صنایع به چه زمانی باز میگردد ؟
اهرام ثلاثه را حتما تاکنون بارها و بارها دیده اید و بی شک میدانید که یکی از عجایب هفتگانه جهان به شمار می آیند . آیا به دلیل این انتخاب اندیشیده اید ؟! آیا میدانید که  هندسی پیچیده و اندیشمندانه ای که در ساخت آنها به کار رفته ، اهرام ثلاثه را به یکی از  معظم ترین آثار تمدن بشری تبدیل ساخته است ؟! درست حدس زده اید ؛ نخستین گام های ملموس مهندسی را می توان در ساخت اهرام مصر دید که تاریخ آنها به قرن ها پیش از میلاد مسیح باز میگردد .
مهندسین بینالنهرین ) سرزمین مابین دجله و فرات در عراق کنونی ) نیز پی برده بودند که برای ساخت ساختمان های عمومی باید زمین را گود کنند و بدین ترتیب آغازین کاربردهای بیل در کندن زمین مرسوم شد .
از سوی دیگر ، مهندسین یونانی نیز نقش بسیار زیادی در امر مهندسی و بویژه در ساختمان سازی و مکانیک داشته اند .
گرچه در این سوابق ، پیشینه بارزی از مهندسی صنایع به چشم نمیخورد ، اما کاربرد مهندسی صنایع در آنها نهفته و به سزاست ؛ در آن زمان هنوز تعریفی از مهندسی صنایع و حتی  مهندسی وجودنداشته اما دست اندرکاران باستانی ما بی آنکه بدانند نخستین فعالیت های  مهندسی را پایه ریزی میکرده اند و هدف ما از بیان چنین مواردی نیز همین بوده تا دانسته شود کوشش هایی که ماهیت مهندسی داشته اند ریشه در اعماق تاریخ دارند و آغازشان صرفا به یک یا چندین قرن اخیر باز نمیگردد . پس از بیان این مقدمات گمان میکنید اغراق می شود اگر ادعا کنیم : انسان از بدو خلقت مهندس آفریده شده است ؟!
با همه اینها طلیعه پیشرفت چشمگیر در علوم مهندسی به اواخر قرن هیجدهم میلادی باز
میگردد : انقلاب صنعتی !
در گامهای آتی و پس از تبیین مفهوم کار به تشریح این پدیده خواهیم پرداخت.

لیست هایی از کلمات و لغت های مشابه در زبان انگلیسی رو یاد بگیریم :

Assist     همکاری کردن

Consist     شامل شدن

Insist     اصرار کردن

Resist     مقاومت کردن

Persist     پافشاری کردن

Host     میزبان

Hostle     هتل رایگان

Hostility     خصومت

Hospitality     مهمان نوازی

Generous     سخاوتمند

Genius     نابغه

Genuin     اصلی / خالص

Gorgeous     زیبا

گام سوم

تعریف مهندسی صنایع را چگونه تفسیر کنیم ؟

در گام پیشین تعریف انجمن مهندسی صنایع آمریکا را خواندیم ؛ اگر با دقت آن را مروری دیگر کنیم به واژهای کلیدی خواهیم رسید: سیستم !

لازم است در این لغت به خوبی خوب تامل گردد که تمامی تلاش مهندسین صنایع بر روی سیستم پیاده میشود . نترسید ! به هیچ وجه با مفهوم ناآشنایی روبرو نیستیم . سیستم به هر مجموعهای از اجزا اطلاق میشود که برای حصول هدفی با یکدیگر در ارتباط موثرند . حال در ذهن خود به دنبال نمونه بگردید و ذهن خود را وادار به پویایی نمایید ! نمونه ای می آوریم : خانواده ! به همین سادگی ! اما توجه داشته باشید که سیستم هایی که ما با آنها در محیط کاری سروکار خواهیم داشت وما به همین سادگی نیستند ؛ آنها گروهی از انسانها ، دسته ای از مواد ، حجم بالای اطلاعات و مواردی این چنینی را دربر خواهند گرفت ؛ میبینم که گستره وسیعیست آنچه یک مهندس صنایع با آنها همسایه خواهد بود و به همین دلیل باید برای تمامی آنها دارای حداقل اطلاعات لازم باشد .

هدف یک مهندس صنایع بهبود کارایی سیستم به جهت نیل به اهداف کل مجموعه است و ایجاد بهبود در سیستم نیازمند بمباران فکری در مورد همه آنهاست . گمان دارد که دگرگونی و بهبود را از چه جایی باید آغاز نمود ؟! نگاهی به اطراف بیاندازید ، از چیزهایی آغاز کنید که نزدیکترند ؛ حال سوالی از شما میپرسیم : چه چیز به شما از خود شما نزدیکتر است ؟! پس : مغرور نباشید ؛ کسی شما را زیر سوال نخواهد برد ؛ بهبود را باید از خود شروع کنید .

گام دوم
مهندسی صنایع را چگونه تعریف کنیم ؟
در گام اول نگاه روشنی به مفهوم مهندسی حاصل کردیم ؛ اینک به مهندسی صنایع باز میگردیم و میخواهیم در دومین گام تعریفی از مهندسی صنایع یاد گیریم . بی شک موفقیت در هر شغلی مستم اشراف کلی بر جوانب آن می باشد و یکی از نکات مهم در این مبحث ، دانستن تعریف منطقی و صحیحی از شغل میباشد . نگارنده بر این عقیده است که وظایف مهندس صنایع تا اندازهای شیرین و پرهیجان میباشد که شاید جای این باشد از آن به عنوان یک سرگرمی فرح بخش و لیک در عین حال جدی و پراهمیت یاد نمود ؛ و اما مهندسی صنایع چیست ؟
انجمن مهندسی صنایع آمریکا ، تعریف ذیل را بیان کردهاست :
مهندسی صنایع رشته ایست که با طراحی ، پیاده سازی و بهبود سیستمهای یکپارچه ای از انسان(human) ، مواد (material) ، اطلاعات (information) ، تجهیزات (instrument)   و انرژی (energy)  مرتبط می باشد.

 این رشته بر پایه دانش تخصصی در علوم ریاضی ، طبیعی ، اجتماعی و نیز قوانین و روشهای تجزیه و تحلیل مهندسی و طراحی بنا شده است تا به کمک آنها به ارزیابی نتایج حاصل از سیستم های یکپارچه بپردازد.